Cvetković, V., Popović, M., Sadiah, A. (2014). Mogućnosti zloupotrebe hemijskog oružja u terorističke svrhe. U S. Mijalković. Beograd: Kriminalističko-policijska akademija, 341-357, ISBN 978-86-7020-302-0, CIP – 343.9.02(082), 343.341(082), 323.28(082), COBISS.SR-ID 212066828.

Abstract: Chemical weapons are among the most devastating weapons of mass destruction, characterized by their severe consequences, unpredictability, and diverse mechanisms of action. Historically, such weapons have been considered unethical for warfare and have been subject to strict international prohibitions, including the Geneva Protocol (1925) and the Chemical Weapons Convention (1993). Despite these legal frameworks, terrorist organizations continue to explore means of acquiring, manufacturing, and deploying chemical agents, posing a significant threat to global security. The appeal of chemical weapons for terrorist purposes lies in their hidden action period, ease of dissemination, and ability to create mass casualties with relatively small quantities of toxic agents. Their psychological impact and potential to cause mass panic further enhance their attractiveness for terrorist groups seeking to destabilize societies and exert political pressure. The use of chemical weapons in terrorist attacks could severely undermine national security, disrupt critical infrastructure, and overwhelm healthcare systems due to the extensive medical and decontamination efforts required. The impact of chemical agents varies depending on their chemical structure, toxicity, and dissemination method, making it challenging to establish a universal categorization that encompasses all their essential properties. The effects range from immediate fatalities to long-term health consequences, such as genetic mutations, cancer, neurological disorders, and environmental contamination. This paper provides a detailed examination of chemical weapons, with a particular focus on their historical usage in warfare and peacetime incidents. It classifies different categories of chemical agents, including nerve agents (e.g., sarin, VX), blister agents (e.g., mustard gas, lewisite), choking agents (e.g., chlorine, phosgene), blood agents (e.g., cyanide, hydrogen cyanide), and incapacitating agents (e.g., BZ, LSD derivatives). Special attention is given to their physiological effects, mechanisms of action, and methods of delivery, such as aerial dispersal, water contamination, aerosolized sprays, and explosive devices. Furthermore, this study explores real-world examples of chemical weapon usage in terrorist attacks, including the 1995 Tokyo subway sarin attack by the Aum Shinrikyo cult, highlighting the methods of acquisition, production, and deployment of chemical agents by non-state actors. The paper also discusses the challenges in countering chemical terrorism, emphasizing intelligence operations, forensic detection, protective measures, and emergency response protocols. The role of international organizations, such as the Organisation for the Prohibition of Chemical Weapons (OPCW) and the United Nations, in monitoring and preventing the proliferation of chemical weapons is also analyzed. The final section of the paper addresses the practical implications of chemical terrorism, focusing on mitigation strategies, public health preparedness, and the importance of intergovernmental cooperation in preventing such attacks. The increasing accessibility of industrial toxic chemicals, advancements in synthetic chemistry, and the dual-use dilemma of chemical research present ongoing challenges for security agencies worldwide. This research highlights the necessity for continuous development of detection technologies, rapid response mechanisms, and stringent security measures to prevent the misuse of chemical weapons in acts of terrorism.

Keywords: security, terrorism, chemical weapons, emergency response, history, classification, nerve agents, blister agents, incapacitating agents, counterterrorism, forensic detection, international cooperation.

 

Mogućnosti zloupotrebe hemijskog oružja u terorističke svrhe

 Cvetković Vladimir[1]

Popović Marija[2]

Kriminalističko-policijska akademija, Beograd

Doktorand, Alen N. Sadiyeh[3]

Univerzitet u Beogradu, Fakultet bezbednosti

 

Sažetak: Hemijsko oružje spada u red najdestruktivnijih oružja za masovno uništavanje, o čemu svedoče posledice, nepredvidljivost i raznovrsnost delovanja. Istorijski posmatrano, oduvek je tretirano kao nečasno sredstvo za vođenje borbe, i kao takvo zabranjivano. Međutim, uprkos svim zabranama, terorističke grupe svakodnevno pokušavaju da iznađu modalitete nabavke i njegove upotrebe. Osnovne karakteristike i skriveni period delovanja, daju veliku prednost hemijskom oružju u odnosu na konvencionalna oružja, prilikom donošenja odluke, od strane teroristističkih grupa, o oružju kojim će se izvršiti teroristički akt. Upotreba hemijskog oružja u terorističke svrhe bi mogla ozbiljno uzdrmati i ugroziti nacionalnu bezbednost jedne države. Poznavanje osnovnih karakteristika ovog oružja je od krucijalne važnosti za preduzimanje mera zaštite života i zdravlja ljudi, i životne sredine. U radu se definiše pojam hemijskog oružja sa posebnim osvrtom na istorijat njegove upotrebe u ratu i miru. Razmatraju se sve postojeće klasifikacije hemijskog oružja, sa posebnim fokusom na njegove najpoznatije predstavnike. Na kraju, opisuju se osnovne karakteristike i načini njegove upotrebe u terorističke svrhe sa ciljem prouzrokovanja vanredne situacije.

Ključne reči: bezbednost, terorizam, vanredne situacije, hemijsko oružje, istorijat, klasifikacija, način upotrebe.

1. Uvod

Savremeni terorizam, u stručnoj literaturi poznat i kao ,,super terorizam“, posebno ugrožava nacionalnu bezbednost država širom sveta. Upotrebom pojma ,,super-terorizam“ se upravo i želi skrenuti pažnja na postepeni prelazak terorističkih grupa sa konvencionalna oružja na upotrebu još destruktivnijih oružja, kao što je oružje za masovno uništavanje.[4] Terorističke grupe, svakodnevno ulažu ogromne napore usmerene ka višestrukom uvećanju posledica njihovih terorističkih akata. Postoji mnogo dokaza da teroristi tragaju za potencijalnim taktikama upotrebe jednog od oružja za masovno uništavanje, kako bi izazvali masovne žrtve. Do  danas, zabeleženo je više terorističkih napada korišćenjem nuklearnog, hemijskog i biološkog oružja.[5]

Jedno od najčešće korišćenih oružja u terorističke svrhe je hemijsko oružje. Doskorašnje nekorišćenje hemijskog oružja u izvršenju terorističkih akata, objašnjava se brojnim razlozima: nespremnošću za eksperimentisanjem s nepoznatim oružjima, strahom da će od oružja nastradati onaj ko ga proizvodi i koristi, neizvesnošću hoće li učinci biti preslabi ili prejaki, strahom od snažnije represije vlasti, nedostatkom materijala i kapaciteta za proizvodnju ove vrste oružja.

Pretnje terorističkim napadima, upotrebom hemijskog oružja su realne, o čemu svedoče brojne činjenice. Jedan od pripadnika Al Kaide, uputio je pretnju, sledećim rečima: ,,Mi ćemo vas napasti svim oružjem kojim raspolažemo, uključujući konvencionalno, hemijsko, nuklearno i biološko oružje, doživećete još crnje dane od događaja 11. septembra“ (Cvetković, 2012:37).

Hemijsko oružje čine bojni otrovi (aktivna komponenta) zajedno sa sredstvima za njihovu upotrebu (Radić, 2011:34). U toku prvog svetskog rata, upotrebljavano je manje otrovno hemijsko oružje sa relativno primitivnom opremom u poređenju sa današnjom, koja se može iskoristiti u terorističke svrhe. Upotreba hemijskog oružja, može izazvati različite poremećaje u organizmu: trovanje (toksično dejstvo), oštećenje naslednog materijala (mutageno dejstvo), pojava raka na različitim organima (kancerogeno dejstvo) i oštećenje ploda (teratogeno dejstvo).

Danas, postoji veliki broj toksičnih materija koje se mogu iskoristi u terorističke svrhe.[6] U upotrebi se nalazi oko 70.000, a svake godine se proizvede oko 1.000 novih toksičnih materija (Cvetković, 2013:56).

2. Pojam i klasifikacija hemijskog oružja

Pod hemijskim oružjem, podrazumevaju se toksične hemikalije ili hemijska municija koja je namenjena da uzrokuje smrt ili naškodi na drugi način.[7] Prema tome, hemijsko oružje bi činile toksične hemikalije, hemijska eksplozivna municija, hemijski pribori i lansirna sredstva i tehnika. Sami agensi za hemijsko oružje mogu biti kako hemikalije u vojnoj upotrebi tako i toksične industrijske hemikalije koje se koriste na improvizovan ili celishodan način, ali i one koje se proizvode i koriste u svrhu namernog trovanja žrtava.

U hemijsko oružje se svrstava svaka hemijska supstanca koja ima za cilj da ubije, povredi ili onesposobi ciljanu populaciju posredstvom svog fiziološkog dejstva. U obimnoj literaturi hemijsko oružje se takođe definiše kao specijalna vrsta borbenih  sredstava koja služe za masovno uništavanje i privremeno onesposobljavanje žive sile, biljnog i životinjskog sveta, kao i životne i radne sredine. U stručnoj literaturi se pominje i termin ,,bojni otrovi“ koji se pre svega odnosi na užu grupu visokotoksičnih jedinjenja i supstanci koji zajedno sa ostalim jedinjenjima podvode pod termin ,,toksične hemikalije“. Prema Konvenciji o hemijskom naoružanju (Konvencija o zabrani razvoja, proizvodnje, skladištenja i upotrebe hemijskog oružja i njegovom uništavanju) koja je stupila na snagu 29. aprila 1997. godine, Ujedinjene nacije su klasifikovale hemijsko oružje kao oružje velike destruktivne moći[8] i u skladu sa njom, bilo koja toksična hemikalija, bez obzira na poreklo, smatra se hemijskim oružjem, osim u slučajevima kada se koristi u situacijama koje nisu ilegalne. Dakle, hemijsko oružje je vrsta vojnog oružja koje se koristi u nameri da se ubije ili onesposobi neprijatelj upotrebom hemijskih sredstava. Uključuje bojne otrove, dimne materije i zapaljiva sredstva.[9] Osim ubijanja ili onesposobljavanja trovanjem ljudi, stoke i biljaka koristi se i za kontaminaciju, zadimljavanje ili osvetljenje. Bojni otrovi su hemijske materije sposobne da primenom (u borbenim dejstvima ili terorističkim aktima) nanesu povrede živoj sili, kontaminiraju živu silu, materijalna sredstva i sredinu u kojoj se primenjuju (Radić, 2011:65).

Uvidom u širu stručnu literaturu, zapažaju se različiti kriterijumi na osnovu kojih se može izvršiti klasifikacija bojnih otrova (hemijskog oružja).

Bojni otrovi se mogu klasifikovati prema vojnotaktičkoj podeli, perzistenciji[10], toksikološkim osobinama, borbenoj nameni i konvenciji o hemijskom naoružanju. Prema vojnoj-taktičkoj podeli dele se na: smrtonosne toksične hemikalije (prouzrokoju smrt kod 90% otrovanih); nesmrtonosne (nadražljivci i psiho-hemijski bojni otrovi); herbicidi[11] (protiv biljne toksične hemikalije) – (Cvetkovic & Popovic, 2012:156).

Prema perzistenciji dele se na: dugotrajne (delotvornost na otvorenom prostoru traje više od 12 časova do nekoliko nedelja); srednje perzistentne (delotvornost od 10 minuta do 12 časova); i kratkotrajne (na otvorenom prostoru zadržavaju svoju delotvornost do 10 minuta) – (Radic, 2011:46).

Prema toksikološkim osobinama klasifikuju se na: bojne otrove nervnoparalitičkog dejstva (uzrokuju poremećaje u funkcionisanju nervnog sistema ljudi i životinja); bojne otrove opšte otrovnog dejstva (sprečavaju dovod kiseonika u ćelije i tkiva); bojne otrove plikavičkog dejstva (prouzrokuju hemijske opekotine na koži); bojne otrove zagušujućeg dejstva (deluju na organe za disanje); bojne otrove psihohemijskog dejstva (oštećuju ili menjaju funkciju psihe i čula kod otrovanih ljudi); i bojne otrove nadražujućeg dejstva (nadražajno deluju na kožu i sluzokožu nosa, usta, gornjih disajnih puteva, režnjače očiju i sluzokožu puteva za varenja) – (Radić, 2011:48).

Prema Konvenciji o hemijskom naoružanju[12] hemijski agensi koji su dovoljno toksični da se mogu koristiti kao hemijsko oružje ili imaju sposobnost da proizvode takve agense, podeljeni su u tri grupe (Hilderbrand & Glorise, 2000:71):

Grupa 1 – hemijske supstance koje se mogu proizvoditi samo za potrebe medicinskog i farmaceutskog istraživanja, ili za potrebe zaštite (npr. testiranje senzora koji mogu osetiti prisustvo hemijskog agensa). Supstanca koja spada u ovu grupu je nervni gas ricin. Prema ovoj konvenciji, za svaku proizvodnju hemijske supstance koja je veća od 100 grama, mora biti obaveštena Organizacija za zabranu hemijskog oružja, a takođe država koja proizvodi određenu hemijsku supstancu ne može posedovati količinu više od jedne tone;

Grupa 2 – hemijske supstance koje mogu biti iskorišćene bilo kao hemijsko oružje ili kao sastavni deo od koga se hemijsko oružje pravi, ali koje imaju malu mogućnost primene izvan hemijskog oružja i kao takve se mogu proizvoditi u manjim količinama i koristiti za neke ograničene potrebe u industriji;

Grupa 3 – hemijske supstance koje se masovno koriste u industrijske svrhe. Primeri su „fozgen i hlorpikrin“ koji su korišćeni i kao hemijsko oružje u prošlosti.

 

5.1 Bojni otrovi nervnoparalitičkog dejstva

Nervni agensi su razvijani pre i tokom Drugog svetskog rata. Opisuju se kao agensi koji remete mehanizam funkcionisanje nerava i njihovu komunikaciju sa organima koje stimulišu. Deluju tako što telu šalju pogrešne nervne impulse i tako remete funkcionisanje mišića u telu. Pri velikoj izloženosti smrt nastupa u jako kratkom roku. Uglavnom su bezbojni, čisti i teži od vode.

Propratni simptomi mogu biti bol u grudima, povraćanje, konvulzija i zamućenje vida. Bitno ih je razgraničiti na V agense (VE, VG, VM, VKS) koji su smrtonosniji i stabilniji od G agenasa (GA – tabun, GB – sarin, GD – soman, GE i GF). Nervnoparalitički bojni otrovi se razvrstavaju u tri grupe: grupu ,,G“ otrova (tabun, sarin, soman, ciklosarin); grupu ,,V“ otrova ili fosforilholini (Vx-otrov) i grupu ,,F“ otrova ili fluorofosforilholini (Blum, 2002:101).

Tabun je otkriven 1936. godine kao prvi agens iz grupe G. To je bistra, bezbojna tečnost sa slabim voćnim mirisom. U hemijskom smislu je nestabilan, ali u manjoj meri, za razliku od sarina i somana, što pogoduje njegovoj upotrebi sa namerom da se zagadi voda. Simptomi izlaganja tabunu su nervoza, curenje iz nosa, otežano disanje, znojenje, usporavanje rada srca, gubitak svesti, konvulzija[13], paraliza, otkazivanje bešike i creva, prestanak disanja i plikovi na plućima. Broj i težina simptoma koji se javljaju variraju u zavisnosti od količine apsorbovanog agensa. Veoma male doze, unete preko kože, ponekada izazivaju znojenje i drhtanje uz suženje dušnika. U odnosu na sarin ukoliko se udahne manje je otrovan ali može više iritirati oči od sarina.[14]

Sarin je bezbojna tečnost bez mirisa.[15] Udisanje i apsorpcija sarina kroz kožu pretstavlja veliku pretnju. Čak i ako prežive, ukoliko im se ne ukaže adekvatna medicinska pomoć, žrtve mogu da pretrpe trajna neurološka oštećenja. Procenjuje se da je sam sarin oko 500 puta toksičniji od cijanida.[16] Simptomi trovanja sarinom su curenje iz nosa, stezanje u grudima i sužavanje dušnika. Ubrzo nakon toga žrtva ima poteškoće pri disanju i oseća mučninu. Dolazi do gubitka telesnih funkcija, povraćanja, i nekontrolisanog lučenja telesnih tečnosti. Svi ovi simptomi su praćeni trzanjem, žrtva pada u komu i umire u grčevima. Upotreba sarina u terorističke svrhe je jako velika.[17]

Soman spada u jako toksične hemijske supstance.  Nestabilan je, korozivan i javlja se kao bezbojna tečnost sa slabim mirisom. Često se može javiti i u obliku žute, odnosno braon tečnosti jakog mirisa. Otkriven je 1944. u Nemačkoj i poslednje je otkriće u oblasti nervnih agensa tokom Drugog svetskog rata. Prilikom trovanja somanom, u malim dozama, dolazi do promene u ponašanju, anksioznosti, ali ne i do konvulzija, koje se javljaju pri trovanju većim količinama. Istraživanja su pokazala da su moguća i trajna oštećenja pamćenja. Kao protivotrov se mogu koristiti ,,ketamin, verapamil, atropine sulfat“.

Vx je najpoznatiji nervni agens iz V grupe.[18] Po svojoj teksturi podseća na motorno ulje i zbog toga je jako opasan jer je jako istrajan u okruženju. Nema miris ni ukus, može biti distribuiran kao tečnost ili u aerosolnom obliku. Ukoliko se unese preko kože, rani simptomi jesu grčenje mišića i znojenje, koji su praćeni mučninom ili povraćanjem. Ako se unese u obliku pare, dolazi do curenja iz nosa ili stezanja u grudima sa otežanim disanjem usled suženja bronhija. Primarna pomoć mora biti, pre svega, uklanjanje tečnosti VX agensa sa kože, pre sklanjanja pojedinca sa ugrožene teritorije. Kao protivotrov se mogu koristiti atropin i diazepam (Heyer, 2006:81). Trenutno, jedine zemlje za koje se sa sigurnošću zna da poseduju pogone za proizvodnju ovog agensa jesu Rusija i SAD.[19]

 

Klasa	Perzistentnost	Simptomi	Delovanje
TABUN	Kratkotrajan	Stezanje u plućima, otežano disanje, trzaji, teturanje, koma, grčevi	Vrlo brzo deluje
SARIN	Kratkotrajan	Stezanje u plućima, otežano disanje, trzaji, teturanje, koma, grčevi	Vrlo brzo deluje
SOMAN	Umereno trajan	Stezanje u plućima, otežano disanje, trzaji, teturanje, koma, grčevi	Vrlo brzo deluje
VE – IKS	Vrlo dugotrajan	Stezanje u plućima, otežano disanje, trzaji, teturanje, koma, grčevi	Brzo deluje

 

Tabela br. 2.: Karakteristike bojnih otrova nervnoparalitičkog dejstva (Cvetković, 2012:20).

 

 

5.2 Bojni otrovi opšte otrovnog dejstva

 

 

U literaturi su  poznati kao krvni agensi koji ubojito dejstvo na žrtvu ostvaruju blokiranjem korišćenja kiseonika iz krvotoka što prouzrokuje gušenje žrtve. Najpoznatiji predstavnici su: cijanovodinična kiselina, hlorcijan, arsenovodonik, fosforovodoni i ugljenmonoksid. Jako su nestabilni, a kao najpoznatiji se javljaju vodonik cijanid i cijanogen hlorid.[20] Najopasniji cijanidi su cijanovodonična kiselina i njene soli, poput kalijumcijanida i natrijumcijanida. Izloženost cijanidu uzrokuje mučninu i povraćanje, zbunjenost, komu i smrt. Ono što delom umanjuje upotrebu cijanida u terorističke svrhe je činjenica da je manje toksičan od ostalih hemijskih agenasa i da oslobađa paru pod visokim pritiskom. Sam cijanid se apsorbuje kroz gastrointestinalni trakt, oči, disanjem, a u velikim količinama i preko kože.[21] Jako je toksičan krvni agens i korišćen je u hemijskim ratovima. Izaziva neposredne povrede nakon kontakta sa očima i disajnim organima. Simptomi mogu da uključuju pospanost, curenje iz nosa, bol u grlu, kašalj, konfuziju, mučninu, povrećanje, stvaranje edema, gubitak svesti, konvulziju, paralizu i smrt. Zbog polimerizacije, jako je nestabilan i ponekad jako eksplozivan, što ujedno pretstavlja i poteškoću za njegovu upotrebu u terorističke svrhe. Ono što je bitno napomenuti kod upotreba cijanogen hlorida jeste to da zaštitne maske često ne pretstavljaju dovoljnu zaštitu.

Hlorcijan se ograničeno rastvara u vodi, a dobro u organskim rastvaračima. Toksično dejstvo je zasnovano na istom mehanizmu kao i cijanovodinične kiseline. Simptomi trovanja pojavljuju se veoma brzo u vidu suzenja, otežanog disanja, nesvestice, mučnine i povraćanja, grčeva i gubitka svesti.

 

 

Klasa	Perzistentnost	Simptomi	Delovanje
HIDROGEN  CIJANID	Kratkotrajan	Konfuzno stanje svesti, vrtoglavica, grčevi, prestanak disanja	Brzo deluje
CIJANOGEN  HLORID	Kratkotrajan	Konfuzno stanje svesti, vrtoglavica, grčevi, prestanak disanja	Brzo deluje
ARSIN	Kratkotrajan	Konfuzno stanje svesti, vrtoglavica, grčevi, prestanak disanja	Tek posle nekog vremena

Tabela br. 3.: Karakteristike bojnih otrova opšteg otrovnog dejstva (Cvetković, 2012:21).

 

 

5.3 Bojni otrovi plikavičkog dejstva

 

Kao što im i samo ime govori, stvaraju plikove na koži izloženoj njihovom dejstvu, kao i na unutrašnjim organima ukoliko se agensi udahnu ili progutaju. Smrt uglavnom nastupa usled nemogućnosti disanja, a zna da bude praćena i slepilom. Ovi agensi su različite toksičnosti i oni nisu bili originalno razvijeni sa namerom da se koriste za masovna ubistva, već im je bio cilj onesposobljavanje vojnika u ratu, koji bi stoga zatražili medicinsku pomoć. Samim tim bi se na bojnom polju angažovala dodatna dva vojnika koji bi povređenom pomogli, što bi uticalo na smanjenje borbene snage tokom bitke. U plikavce ubrajamo: luizit,  azotni iperit, fozgenoksim i iperit (Frouz, 1991:64).

Luizit se proizvodi u velikim količinama, ali se retko koristi i relativno malo se zna o njegovom uticaju na ljude (Bolz, Dudonis & Shulz, 2002:51). Prvenstveno oštećuje oči, kožu i disajne puteve ukoliko dođe u direktan kontakt sa njima. Luizit je masna, bezbojna tečnost, mada može biti i žute i braon boje, sa mirisom koji podseća na muškatle. Lako može da prodre kroz odeću, pa i gumu. U kontaktu sa kožom izaziva neposredan bol i svrab sa osipom i otokom. Plikovi, koji su slični plikovima koji se dobijaju usled izloženosti suzavcem, razvijaju se nakon 12 sati. Apsorpcija dovoljne količine luizita može da dovede do sistemskog trovanja, nekroze jetre ili smrti. Udisanje luizita uzrokuje bol, kijanje, kašalj, povraćanje pa i plućni edem. Gutanje dovodi do mučnine, povraćanja i oštećenja tkiva (Bevelacqua, 2005:51).

Fozgen oksim je snažan bojni otrov. Sama masa ovog otrova je bezbojna i čvrsta, ali nečisti uzorci su često žućkaste tečnosti. Ima jak, neprijatan miris i jako iritirajuću paru. Veoma je rastvorljiv u vodi i korozivan. Do trovanja fozgen oksimom može doći ukoliko se on unese udisanjem, gutanjem ili preko kože. Efekti trovanja gotovo odmah nastupaju. Trenutno, za fozgen oksim ne postoji poznati protivotrov. Generalno, svaki tretman će malo pomoći. Oštećenja kože fozgen oksimom se može pogrešno identifikovati kao efekat izloženosti suzavcu. Međutim, pojava iritacije kože usled izlaganja fozgen oksidu nastaje brže nego kod izloženosti suzavcu, kojem obično treba i nekoliko sati više da bi doveo do takve iritacije kože. Stvaranje plućnog edema[22] i plućna tromboza jesu posledice koje se vezuju za oštećenje disajnih puteva.

Azotni iperit je prvi put efikasno upotrebljen u Prvom svetskom ratu od strane nemačke vojske protiv britanskih, a kasnije i francuskih vojnika. Zaštita zaštitnim maskama nije adekvatna jer odeća ne sprečava njegovo upijanje putem kože. Jako je istrajan agens koji ostaje u okruženju duži period i osobe koje su došle u kontakt sa zaraženima se takođe mogu zaraziti. Ono što pogoduje upotrebi ovog agensa jeste i činjenica da nekoliko trenutaka nakon kontakta sa istim dolazi do stvaranja trajnih oštećenja, a da ne postoji nijedan simptom koji na to ukazuje.

 

Klasa	Perzistentnost	Simptomi	Delovanje
AZOTNI IPERIT	Dugotrajan	Peče u očima, po koži izbijaju plikovi, mučnina, povraćanje, srčana aritmija	Tek posle nekog vremena
FOZGEN OKSIM	Kratkotrajan	Peče u očima, po koži izbijaju plikovi, mučnina, povraćanje, srčana aritmija	Odmah
LUIZIT	Dugotrajan	Peče u očima, po koži izbijaju plikovi, mučnina, povraćanje, srčana aritmija	U trenutku

Tabela br. 4.: Karakteristike bojnih otrova plikavičkog dejstva (Cvetković, 2012:22).

 

 

5.4 Bojni otrovi zagušujućeg dejstva

 

 

Ovi otrovi uzrokuju plućni edem (gomilanje vode u plućima) što vodi ugušenju osobe u sopstvenim tečnostima (Ristić, 1978). Najznačajniji predstavnici su: fozgen, difozgen, gas hlor i hlorpikrin. Široko raspostranjenoj upotrebi ovih otrova pogoduje njihovo izobilje u prirodnom okruženju i niska cena. Redovno se koriste u industrijskoj prizvodnji i transportuju u gasovitom ili tečnom stanju pod pritiskom. Teži su od vazduha i padaju na zemlju. Glavni nedostatak je njihova nestabilnost. Najpoznatiji otrovi iz ove grupe su fozgen, hlor, difozgen, trifozgen (Mauer, 2009:51).

Fozgen je bezbojan gas. U malim količinama ima ugodan miris poput sveže pokošene trave, dok je jako oštar u većim količinama. Nadražuje donje disajne puteve, oči i kožu. Deluje u tri faze: prva –  iritacija grla, kašalj, bol u grudima, mučnina; druga – izloženo lice se oseća dobro; treća – teško disanje, jaki kašalj, nakupljanje vode u plućima i smrt gušenjem. Ukoliko se lice koje je bilo izloženo dejstvu fozgena oporavi moguća su trajna moždana oštećenja. Upotrebljava se kao bojni otrov, dok se u hemijskoj industriji koristi za proizvodnju boja, pesticida i metana. Primarna zaštita podrazumeva korišćenje gumenih proizvoda za zaštitu delova tela i zaštitu disajnih puteva. Za razliku od hlora deluje sporije pa tako žrtva može da umre 24 sata nakon izlaganja fozgenu. Pri upotrebi fozgen stvara beli oblak pare. Isparljivost je dosta velika pa je pogodan za upotrebu u zimskim uslovima.

Hlor, je žuto zeleni gas, oko 2,5 puta teži od vazduha, neprijatnog, zagušljivog mirisa, veoma otrovan (Heyer, 2006:54). Koristi se kao sredstvo za izbeljivanje i dezinfekciju. Sastojak je mnogih soli i drugih jedinjenja. Veoma rasprostranjen u prirodi i može se naći u skoro svakom živom organizmu.[23] Hlor ima veoma veliki biološki značaj, spada u makroelemente.

U organizmu čoveka od 70 kilograma nalazi se oko 95 grama hlora. Gasoviti hlor nadražuje sistem za disanje i sluzne žlezde, u većim količinama izaziva smrt. U vazduhu se može osetiti već u količini od 3.5 ppm, ali opasna koncentracija je tek preko 1000 ppm (Cvetković, 2012: 64). Zbog tih osobina je korišćen kao bojni otrov u Prvom svetskom ratu. Da bi se neutralisao udišu se pare etanola, ili razblaženog rastvora amonijaka. Pri upotrebi proizvodi žutozelenkasti oblak pare. Što je veća izloženost hloru, simptomi su ozbiljniji i brže nastupaju.

 

Klasa	Perzistentnost	Simptomi	Delovanje
FOZGEN	Kratkotrajan	Iritacija očiju i grla, edem pluća, očajničko hvatanje vazduha	Tek posle nekog vremena
DIFOZGEN	Kratkotrajan	Iritacija očiju i grla, edem pluća, očajničko hvatanje vazduha	Promeljivo
HLOR	Kratkotrajan	Iritacija očiju i grla, edem pluća, očajničko hvatanje vazduha	Tek posle nekog vremena

Tabela br. 5.: Karakteristike bojnih otrova zagušujućeg dejstva (Cvetković, 2012:23).

 

Hemijsko oružje je pratilo ljudsku civilizaciju od njenog začetka do danas. Ono je najstarije i ima najmasovniju ratnu i svakodnevnu primenu u uobičajnom životu, o čemu svedoče brojni izneti primeri. Upotreba hemijskog oružja od strane terorističkih grupa je realna imajući u vidu činjenicu da bi određene države mogle direktno isporučivati hemijsko oružje terorističkih grupama, kao i nedovoljno obezbeđena skladišta hemijskih oružja.

 

 

5.5 Bojni otrovi psihohemijskog dejstva

Grupa otrova koja menja ili oštećuje psihu i čula otrovanih ljudi. Ovu grupu otrova predstavlja B3 otrov, neka organofosforna jedinjenja, alkaloidi nekih biljaka (meskalin i psilocibin) i polusintetisko jedinjenje LSD – 25 (Gary, Jeremy, 2009). To su jedinjenja koja imaju specifično dejstvo na centralni nervni sistem. To dejstvo se manifestuje u narušavanju fizičkog stanja čoveka (koordinacija pokreta, privremeno slepilo) ili u deformaciji psihičkog stanja (strah, halucinacije). Pretpostavlja se da je mehanizam toksičnog dejstva ovih bojnih otrova u vezi sa smanjenom aktivnošću nekih fermenata centralnog nervnog sistema, uz narušavanje procesa predaje nervnog impulsa u ćelijama moždanog tipa.

 

5.6  Bojni otrovi nadražujućeg dejstva

 

Deluju na kožu i sluzokožu nosa, usta, gornjih disajnih puteva, puteva za varenje. Spadaju u grupu kratkotrajnih toksičnih hemikalija. Ne podležu zabrani i dalje se razvijaju. Proizvode privremene fiziološke ili mentalne posledice, ili i jedne i druge, koja čine da je pojedinac onesposobljen u obavaljanju svojih aktivnosti. Kreirani su sa namerom da se blagovremeno spreče veće žrtve, tako što deluje sa efektom umirenja, dezorjentisanosti pa čak i privremene paralize. Ovi agensi ne ubijaju niti dovode do trajnih oštećenja, već proizvode prolazne efekte koji traju nekoliko sati ili dana i koji omogućavaju oporavak bez bilo kakvog lečenja. Ono što karakteriše ovu vrstu agenasa jeste njihova prilagodljivost za skladištenje. U upotrebi ovih agenasa do sada je 1% žrtvi stradao, ali ovaj podatak se pripisuje činjenici da svaka osoba različito reaguje na njih. Njihova primena je opasna u zatvorenom prostoru, ukoliko se koriste u velikoj dozi ili ako dođe do nesreće pri rukovanju i upotrebi. Sam termin „onesposobljen“, kada se koristi u opštem smislu, ne odgovara pojmu „osoba sa invaliditetom“, koji se koristi u medicini i koji označava nesposobnost u obavljanju zadataka zbog fizičkih ili mentalnih oštećenja. Pod nadražljivcima se podrazumevaju suzavci i kijavci.

Suzavci nadražuju sluzokožu očiju i gornjih puteva organa za disanje, izazivajući jako suzenje, peckanje i bol u očima i nosu. U suzavce spadaju: hloracetofenon, CS, bombenzilcijanid i hlorpikrin. Kijavci nadražuju sluzokožu gornjih puteva organa za disanje, izazivaju bol u grudima i povraćanje. Poznati kijavci su: adamsit, difenilhlorarsin i difenilcijanarsin.

3. Istorijat hemijskog oružja

 

U vreme prvih ratova među plemenima i narodima u istoriji je zabeležena upotreba hemijskog oružja. Prva upotreba oružja koje bi se moglo okarakterisati kao hemijsko oružje, datira iz 429. godine pre nove ere, kada su Spartanci za vreme Peloponeskog rata na najvišim tačkama bojnog polja palili sumpor da bi stvorili otrovna isparenja (Mayer, 2009:74).

Britanski naučnici su otkrili dokaze da se Persijsko carstvo služilo otrovnim gasovima protiv rimskog grada Dure u istočnoj Siriji u III veku (Smithson, Levy, 2000). Palili su bitumen i sumporne kristale kako bi proizveli otrovne gasove, a podzemni „dimnjaci“ su služili za prenos smrtonosnih isparenja. Kinezi su poznavali upotrebu dimnih preparata – opore materije koje izazivaju muku i gađenje. Spartanski kralj Arhidarios, je 428. godine pre naše ere, naredio da se pred zidinama Plateje, koristeći pravac vetra, zapale ogromne gomile šiblja, drveta i sumpora ali je vetar okrenuo na suprotnu stranu pa je neočekivano i sam napadač pretrpeo gubitke (Stackelberg, 1930:113).

Vizantinci su uspeli da usavrše Grčku vatru tako da je ona mogla da dejstvuje kao efikasno zagušujuće sredstvo. Beotski vojskovođa Papugoudas je pomoću povoljnog vetra i pomoću improvizovanih uređaja, oblacima dima isterao Atinjane iz utvrđenja Delion i zauzeo grad (Mauer, 2009:53).

Prva masovna upotreba hemijskog oružja nije zabeležena sve do Prvog svetskog rata. Francuzi su 1914. godine  napali nemačke snage granatama koje su sadržale suzavac, a Nemci su im odgovorili artiljerijskim granatama koje su sadržale gas (Heyer, 2006:41). Od ovog perioda proizvodnja hemijskih agenasa je eskalirala. Mešavine fozgena su ušle u upotrebu, a Britanci, Rusi i Amerikanci su se uključili u hemijski rat.

U poslednjoj deceniji, najmasovnija upotreba hemijskog oružja se povezuje sa terorističkim napadom na podzemnu železnicu u Tokiju 20. marta 1995. godine. Naime, članovi religiozne grupe i kulta, Aum Shinrikyo, koji veruju u Armagedon, postavili su kontejnere sa sarinom, koji su sami napravili, na vagone. Između pet i šest hiljada ljudi je bilo izloženo nervnom agensu. Dvanaestoro je preminulo, a mali broj civila je imao trajna moždana oštećenja. Isti kult je juna 1994. godine, rasuo sarin po gradu Matsumoto zapadno od Tokija. Oko 300 ljudi je bilo izloženo, a sedmoro je izgubilo život.

Umirujući gas koji je specijalno za ovu namenu napravljen tako da izazove gubitak svesti ali ne i smrt, upotrebljen je 26. oktobra 2002. godine, od strane vlasti u Ruskoj Federaciji sa katastrofalnim posledicama (Ristić, 1998:52). U nameri da izbave taoce iz pozorišta u Moskvi, koje su okupirali čečenski pobunjenici, pripadnici ruskih specijalnih jedinica su pustili gas kroz ventilacioni sistem. Sam gas je predstavljen kao derivat fentanila. Pobunjenici, kao i taoci su se predozirali datim gasom. Više od 120 taoca je preminulo.

Veliki broj komercijalnih hemikalija se može iskoristiti kao improvizovano hemijsko oružje.^[24] Na primer, fozgen koji je korišćen kao hemijsko oružje u Prvom svetskom ratu, upotrebljava se kao masovna hemikalija u proizvodnji komercijalne plastike. Soli cijanida se u velikoj količini koriste u procesima vađenja ruda metala, dok se koncentrovani hlor obično transportuje kroz velike gradske oblasti.

Dakle, istorijski gledano, hemijsko oružje je korišćeno u potpuno drugačijem ambijentu i nije imalo strategijski efekat za razliku od upotrebe hemijskog oružja u XXI veku.  Hemijsko oružje je tokom istorije mnogo puta osuđivano i zabranjivano. Francuska i Nemačka su u Strazburu 1867. godine potpisali prvi dogovor o zabrani upotrebe ovih sredstava u ratne svrhe. Nakon ovog dogovora, usledile su 1868. godine, Peterburška, a zatim 1974. godine i Briselska Deklaracija o zabrani primene bojnih otrova u vojne svrhe. Do potpune zabrane upotrebe hemijskog oružja dolazi 1907. godine kada je potpisana poznata Haška konvencija, koju SAD nisu potpisale. Konvencija o zabrani svih vrsta otrova u ratne svrhe je potpisana 1925. godine u Ženevi. Ovu konvenciju nisu potpisale SAD, Japan i tadašnji SSSR.  Uprkos svim ovim pokušajima zabrane, proizvodnja bojnih otrova i naučnoistraživački rad na njegovom usavršavanju, nisu nikada prestajali.

 

 

 

4. Karakteristike i načini upotrebe hemijskog oružja u terorističke svrhe

 

Pozitivne karakteristike hemijskog oružja povećavaju rizik njegove upotrebe u terorističke svrhe. Dokumenta koja su oduzeta iz kuća u kojima su boravili pridanici Al Kaide u Avganistanu ilustruju napore terorističke grupe da upotrebi hemijsko oružje. U pronađenim planovima, predviđena je proizvodnja ogromnih količina hemijskog oružja sa detaljnim nacrtima i vodičima, kako proizvesti sredstva punjena hemijskim agensima, koja će usmrtiti hiljade ljudi. Pojedina dokumenta objašnjavaju načine na kom mestu treba postaviti sredstvo ili hemijski agens da bi bio što delotvorniji (Cindy, 2003: 272). Hemijsko oružje je drugačijeg oblika od konvencionalnog oružja ili nuklearnog oružja, pri čemu u prvi mah nema vidljivog delovanja, nasuprot konvencionalnom oružju gde se može videti, npr. eksplozija bombe. Ono što je ovde bitno napomenuti jeste to da se korišćenje živih organizama (npr. antraks) u vojne svrhe smatra biološkim, a ne hemijskim oružjem. Ali se zato toksični produkt živih organizama (npr. botulin i ricin) smatra hemijskim oružjem (Ford & Schmidt, 2000:119).

Primena hemijskog oružja je moguća iz cisterni, granata, mina, bombi, raketa, magljenika, dimnih kutija i drugih sredstava. Velikoj rasprostranjenosti upotrebe hemijskog oružja doprinosi i činjenica da se ono ne mora nalaziti u čistom stanju da bi dovelo do žrtava kao i da posledice upotrebe nastupaju brzo.

Pojedini stručnjaci se ne slažu da bi svaki teroristički napad hemijskim sredstvima bio podjednako uspešan. Agensi koji ubijaju ljude i životinje moraju biti raspršeni u obliku aerosola koji se mogu udahnuti, a da bi čestice ušle u telo kroz pluća, moraju imati između jednog i pet mikrona u prečniku. Eksperti se ne slažu sa procenama da bi teroristi uspeli da naprave takve aerosole. Sa druge strane, nedostaci njegove upotrebe pored njegove nestabilnosti, su: neophodna stučnost i oprema za proizvodnju, posebne procedure za rukovanje kao i opasnosti koje postoje pri proizvodnji i korišćenju.[25]

Brza identifikacija hemijskog agensa se ne može uvek izvršiti, pa se njegovo prepoznavanje vrši po simptomima koje izazivaju: asfiktični sindrom – kardiovaskularne manifestacije nastale zbog tkivne hipoksije – cijanidi; holinergični sindrom – inhibicija holinesteraze – nervni agensi; iritacija pluća – zagušljivci; promena na koži – plikavci (Gary & Jeremy, 2009:47).

Najznačajnije osobine hemijskog oružja su: teško se otkriva u organizmu i ako se radi o napadu na pojedinačnu osobu, teško je utvrditi da je smrt bila veštačka; vreme smrti se može proračunati u zavisnosti od vrste, načina unošenja i unete količine; terorista ima velike šanse da se neprimećeno udalji i preživi taj napad.

Karakteristike hemijskog oružja, koje kao magnet privlači terorističke grupe da ga iskoriste u svrhe svojih ciljeva su sledeće: ovo oružje ne prouzrokuje fizička oštećenja; može se iskoristiti za dejstvo po objektima, iako se ne zna njihova precizna lokacija; savršeno je za korišćenje u otvorenom prostoru kao i u vozilima, objektima, skloništima koja nisu hermetički zatvorena i pod nadpritiskom; u stanju je da nanese ozbiljne zdravstvene probleme i patnje velikom broju ljudi koji zahtevaju za zbrinjavanje i lečenje velike bolničke kapacitete; vreme delovanja je vremenski ograničeno i može se približno proračunati, a svaki napad izaziva paniku; po isteku vremena dejstva ne zahteva se dekontaminacija.

Loše karakteristike hemijskog oružja su nemogućnost tačne procene efekata dejstva jer im efikasnost zavisi od meteoroloških uslova, obučenosti i zaštitnih sredstava i mogu predstavljati opasnost za same teroriste ako vetar promeni pravac. Opšte karakteristike hemijskog oružja koje su preporučljive da bi oružje bilo efikasno su: visoka toksičnost (malim količinama izazivaju se trovanja velikog broja ljudi), različito toksično delovanje (deluje na različite organe), ima skriveno početno dejstvo, nemoguće ga je opaziti čulima, postojano je na zemljištu i u vaduhu, slaba mogućnost detekcije i identifikacije (Bevelacqua, 2005:91).

Toksične materije, kao aktivna komponenta hemijskog oružja, mogu biti primenjene: upotrebom hemijske municije, raketa i avio-bombi; upotrebom termičkih agregata[26] i uređaja za polivanje ili raspršivanje; upotrebom mina i fugasa, otrovno-dimnih kutija, hemijskih ručnih bombi i drugih diverzantskih sredstava. Mnoge komponente za proizvodnju koje se nalaze u slobodnoj širokoj prodaji za industrijske svrhe kao i detaljne infomacije o tome kako se pravi hemijska laboratorija umnogome podstiču njegovu upotrebu od strane terorističkih grupa.

6. Zaključak

 

Hemijsko oružje ima veliki razorni potencijal koji se može iskoristiti u terorističke svrhe. Tome posebno doprinosi veliki broj toksičnih hemikalija, koje se na različite načine i uz pomoć različitih sredstava za njihovu primenu, mogu iskoristiti. Terorističke grupe su već više puta iskoristile hemijsko oružje. Međutim, budućnost sa sobom donosi još destruktivnije kombinacije upotrebe toksičnih materija. Hemijsko oružje, konstantno se razvija i unaprećuje.

Pri tome, terorističke grupe, moraju na prvom mestu izabrati hemijski agens, a nakon toga način njegove dostave i diseminacije, koja zavisi od oblika, veličine agensa i vrste terorističkog cilja i svrhe napada. Prilikom izbora agensa, posebno se vodi računa da se njime može ostvariti stvarni ili psihološki efekat na čoveka. Razmatraju se, takođe i kritična mesta preko kojih se može unositi i vršiti diseminacija agensa, kao npr. sistemi za ventilacijicu, podrumi, prolazi, dvorane i skladišta.

Posebnu pažnju, terorističke grupe obraćaju na biološka i fizičko-hemijska svojstva hemijskog oružja. U zavisnosti od same ideje terorističkog napada, biće upotrebljena ona vrsta hemijskog oružja koja u potpunosti ispunjava sve uslove u pogledu: diseminacije, prorstornosti delovanja, trajanja dejstva, sredine, stepena kontaminacije.

Terorističke grupe na različite načine mogu doći do hemijskog oružja. Mogu ukrasti iz magacina, proizvesti sami, ili im pak može dati država. Verovatnoća da bude upotrebljeno u terorističke svrhe je mnogo veća u odnosu na ostalo oružje za masovno uništavanje.

1. Reference
2. Bevelacqua, A., (2005). Hazardous Materials: Chemistry. New York: Delmar Cengage Learning.
3. Bevelacqua; A., Richard S., (1998). Terrorism Handbook for Operational Responders. Albany; NY: Delmar – Thomson Learning.
4. Blum; A., (2002). Nonstate Actors, Terrorism and Weapons of Mass Destruction. Universtity of Maryland.
5. Bolz, F., Dudonis, K., Shulz, D., (2002). The counterterrorism handbook, Tactics, Procedures, and Techniques. London: CRS Press.
6. Bowman; S., (2007). Weapons of Mass Destruction; the Terrorist Threat. USA: CRS Report for Congress.
7. Cindy, C., (2003). Terrorism in the Twenty First Century. New Jersey: Pearson Education.
8. Cvetković, V. (2012). Upravljanje u vanrednim situacijama izazvanim zloupotrebom oružja za masovno uništavanje. Beograd: Kriminalističko-policijska akademija.
9. Cvetković, V. (2013). Interventno-spasilačke službe u vanrednim situacijama. Beograd: Zadužbina Andrejević.
10. Cvetković, V., & Popović, M.: Mogućnosti zloupotrebe oružja za masovno uništavanje u terorističke svrhe. Beograd: časopis Bezbednost 2 /2011, 149-168, 2012.
11. Frouz, D., (1991). Defence Against Toxic Weapons. Washington: US Army Medical Research Institute Infection Disease.
12. Gary, A., Jeremy, T., (2009). Jihadist and Weapons of Mass Destruction. CRS Press.
13. Heyer, J. R., (2006). Introduction to CBRNE Terrorism; an Awareness Primer and Preparedness Guide for Emergency Responders. New Jersey: Red Hat Publishing.
14. Hildebrand, M., Glorioso, E., (2000). Operations Security for Special Operations Teams. Maryland: International Association of Fire Chiefs; Hazardous Materials Response Teams Conference; Towson.
15. Konvencija o zabrani razvoja, proizvodnje, skladištenja i upotrebe hemijskog oružja, Hag, 1993.
16. Larsen, M. R., (2010). Al Qaeda Weapons of Mass Destruction Threat: Hype or Reality. Cambrige: Belfer Center for Science and International Affairs.
17. Mauer, S., (2009). WMD Terrorism; Science and Policy Choices. London: Mit Press.
18. Radic, V., (2011). Opasne materije. Beograd: Pan – Plast, 2011.

 [1] E-mail: vladimir.cvetkovic@kpa.edu.rs.

[2] E-mail: marija.popovic@kpa.edu.rs.

[3] E-mail: alensadiyeh@gmail.com.

[4] U oružje za masovno uništavanje svrstava se hemijsko, biološko, nuklearno, radiološko oružje, kao i eksplozivi visoke razorne moći, koje izaziva masovno uništavanje ili dovodi do masovnih gubitaka (Cvetković & Popović, 2012:154).

[5] Britanska policija je, septembra 2004. godine, uhapsila četvoricu muškaraca pod sumnjom da su planirali aktiviranje prljave bombe u Londonu. U Pelindabu u Južnoj Africi, novembra 2007. godine, dva tima naoružanih ljudi izvršili su napad na nuklearno postrojenje. Kolumbijski zvaničnici su marta 2008. godine pronašli 30 kilograma osiromašenog uranijuma za vreme racije u stambenom bloku FARK. Do februara 2001. godine, Al Kaida je stavila do znanja da bi platila 1,5 miliona dolara za uranijum koji može da se koristi kao oružje (Mauer, 2009:76).

[6] Pod toksičnim materijama se podrazumevaju hemijska jedinjenja određenih svojstava (gustina, tačka topljenja, tačka ključanja, napon pare itd.) koja poseduju određeni stepen toksičnosti (nadražaj, podnošljiva koncentracija, onesposobljavajuća i srednje smrtna doza). U takve hemijske materije spadaju: bojni otrovi, dimne materije, zapaljiva sredstva i biljni otrovi (herbicidi)  – (Heyer, 2006:17).

[7] Pod izrazom ,,hemijsko oružje“ podrazumeva se sledeće, zajedno ili odvojeno: a) toksične hemikalije i njihove preteče, osim u slučaju kada su one namenjene u svrhe koje nisu zabranjene Konvencijom o zabrani razvoja, proizvodnje, skladištenja i upotrebe hemijskog oružja i o njegovom uništavanju, sve dok su tipovi i količine u skladu sa takvim svrhama; b) municija i naprave, posebno stvorene za izazivanje smrti ili drugih štetnih posledica toksičnim svojstvima ovih toksični hemikalija preciziranih tačkom (a), koje bi se oslobodile kao rezultat upotrebe takve municije i naprava; c) svaka oprema posebno stvorena za upotrebu koja je direktno u vezi sa korišćenjem municije i naprava navedenih u tački (b). Pod izrazom ,,toksične hemikalije“ podrazumeva se svaka hemikalija koja svojim hemijskim dejstvom na životne procese može da izazove smrt, privremenu onesposobljenost ili trajna oštećenja kod ljudi ili životinja. Pod izrazom ,,preteče“ podrazumeva se svaki hemijski reagens koji u bilo kojoj fazi učestvuje u proizvodnji toksične hemikalije bilo kojom metodom, kao i svaka ključna komponenta binarnog ili kombinovanog hemijskog sistema (Larsen, 2010:67).

[8] Na zapadno-evropskom  frontu je tokom četiri godina od posledica bojnih otrova umrlo je 1.500.000 ljudi (gubici se procenjuju na čak 26,8% od ukupnih gubitaka). Između dva svetska rata bojne otrove upotrebljavaju Italijani u Etiopiji i Japanci u Kini. U toku II Svetskog rata nije došlo do njihove upotrebe.

[9] Ovo su hemijske opasne materije koje su u stanju da u dodiru sa tkivom čovečijeg tela proizvedu takve hemijske reakcije koje izazivaju oboljenja ili uništavanje žive sile. Te hemijske materije se nazivaju otrovi, a oni mogu biti po poreklu: prirodni (biljnog ili životinjskog porekla) i veštački (Radić, 2011:64).

[10] Perzistencija je dužina vremena za koju bojni otrovi ostaju delotvorni u otvorenom prostoru.

[11] Spadaju u pesticide (termin potiče od latinske reči ,,pestis“-kuga  i ,,cide“-ubiti.) koji su namenjeni uništavanju bolesti na biljkama. Veliku familiju pesticida čine po poreklu tri grupe hemijskih jedinjenja: neogranski pesticidi, pesticidi prirodnog porekla i sintetički pesticid.  Poseban značaj među njima imaju herbicidi (termin potiče od latinskih reči ,,herba“ –  biljka i ,,cide“ – ubiti) jer oni imaju isto organofosforno poreklo kao nervno paralitičke toksične hemikalije. Njihova osnovna namena je uništavanje ,,korova“ koji mogu umanjiti prinose žitarica i do 30%. Prema karakteru dejstva  na biljke razlikuju se: totalni i selektivni herbicidi. Prema načinu delovanja razlikuju se kontaktni (deluju pri neposrednom kontaktu) i translokacioni (posle kontakta dolazi do upijanja opšte toksičnog dejstva). Prema hemijskoj stabilnosti razlikuju se: veoma stabilni (aktivnost herbicida do razlaganja duža je od 2 godine), stabilni (aktivnost herbicida do razlaganja je od 6 meseci do 2 godine), i umereno stabilni herbicidi (aktivnost herbicida do razlaganja je od 1 do 6 meseci) (Hildebrand & Gloriose, 2000:67).

[12] Konvencija o zabrani razvoja, proizvodnje, skladištenja i upotrebe hemijskog oružja i o njegovom uništavanju je stupila na snagu 29. aprila 1997. godine. Predstavlja prvi multilateralni sporazum o razoružanju koji zahteva totalno eliminisanje čitave kategorije oružja za masovno uništavanje, pod efektivnom međunarodnom kontrolom i verifikacijom i u tačno utvrđenom vremenskom roku, čime se stvaraju suštinski uslovi da se celokupna međunarodna zajednica oslobodi jedne od najopasnih kategorija oružja (Bevelacqua, 2005:71).

[13] Konvulzija je medicinsko stanje u kojem se telesni mišići brzo i uzastopno grče i opuštaju, što dovodi do nekontrolisanog trešenja tela.

[14] Upotreba tabuna je bila karakteristična za Drugi svetski rat, gde su Nemci, pre nego što su Sovjeti osvojili postrojenja, proizveli oko 12.500t tabuna. Tokom rata između Iraka i Irana, ovaj nervni agens je takođe pronađen kod Iračana.

[15] Kao OMU je klasifikovana Konvencijom UN.[15] Sama proizvodnja i skladištenje sarina je zabranjena Konvencijom UN o hemijskom oružju iz 1993. godine. Otkriven je u Nemačkoj 1938. godine u nameri da se dođe do jačih pesticida. Najotrovniji je od četiri G agenasa. Sredinom 1939. godine je prešao u arsenal nemačke vojske koja je započela njegovu masovnu proizvodnju za potrebe rata. Procene ukupne proizvodnje sarina od strane nemačke vojske se kreću u rasponu od 500kg do 10t. Ipak, Nemačka je na kraju odlučila da odustane od upotrebe sarina pri napadu savezničkih snaga. Godine 1950. sarin je usvojen od strane NATO-a kao standardno hemijsko oružje, i otada i SSSR i SAD proizvode sarin za vojne svrhe.

[16] Dvojica pripadnika sekte ,,Aum šinrikjo“ su 1994. godine, pod vođstvom šefa hemijskog odeljenja, u Japanskom gradu Macumotu, pokušali da ispuste nervni otrov sarin iza kamiona kraj zgrade gradskog suda. Tom prilikom, sedmoro ljudi je stradalo dok je njih 150 zadobilo povrede.

[17] Tokom 1980. i 1988. godine, Irak je upotrebljavao sarin u ratu protiv Irana. Procenjuje se da Irak i dalje poseduje znatnu količinu sarina.

[18] Sam tretman u pogledu legislative ima kao i agensi iz G grupe. Otkriven je u Velikoj Britaniji.

[19] Sadam Husein je priznao da su pripadnici Al-Kaide radili na proizvodnji VX-a, ali da je zbog neuspeha u samoj njegovoj proizvodnji izostala njegova upotreba u terorističke svrhe. SAD i Rusija su se udružile u reorganizaciji jednog postrojenja za proizvodnju hemijskog oružja, u postrojenje za njegovo uništavanje. Objekat je pušten u rad 2009. godine. Zbog malog kapaciteta, Nemačka je iste godine započela gradnju istog takvog postrojenja na svojoj terirtoriji.

[20] Poznata je činjenica da su teroristi razmatrali upotrebu brojnih otrovnih komponenata cijanida uključujući ,,sodu“ i ,,potassium cijanid“. Cijanidi su soli i druga jedinjena cijanovodonične kiseline (HCN). Ono što je karakteristično za cijanide jeste da su mnoga jedinjena cijanida veoma otrovna, ali isto tako je poznato da mnoga nisu. Prusko plavo, na primer, se koristi za štamparstvo i kao protivotrov kod trovanja talijumom i cezijumom 137. Cijanidi su često korišćeni kao otrovi u istoriji. Najpoznatija je njihova primena u masovnim nacističkim ubistvima tokom Holokausta. Korišćen je za ubistvo Raspućina i pri samoubistvu Adolfa Hitlera i njegovih saradnika (Bowman, 2007:31)

[21] Bez obzira na količinu cijanida kojoj je žrtva izložena ishod je uvek smrt, jedina razlika jeste u periodu njenog nastupanja.

[22] Karakteriše ga ekstravaskularno nakupljanje tečnosti u alveolama pluća zbog povišenog pritiska u kapilarima pluća ili poremećene propustljivosti kapilarno-alveolarne membrane pluća.

[23] Hlor se dosta koristi za izradu produkata koji se koriste u svakodnevnici – boje, namirnice, insekticidi, plastične mase, naftni produkti, lekovi, rastvarači i bojni otrovi. Koristi se i za dobijanje hlornog kreča i broma.

[24] U terorističke napade se mogu iskoristiti industrijske toksične hemikalije koje se koriste za potrebe hemijske industrije, farmacije, poljoprivrede i drugih grana privrede. Ove materije se mogu kupiti u slobodnoj prodaji na pijacama i u poljoprivrednim apotekama (Mauer, 2009:62).

[25] Terorističke grupe bi mogle da unajme nekog eksperta koji je u svojoj zemlji ostao nezaposlen i spreman je da proda svoju ekspertizu za odgovarajuću sumu novca. Terorističke grupe koje u svoje redove privuku ili za novac angažuju tako osposobljene hemičare lako će proizvesti borbene agense. Po tvrdnji jednog albanskog vojnog zvaničnika, u Albaniji je 1997. godine pokradena određena količina hemijskog oružja iz vojnih magacina i da takva količina hemijskog oružja predstavlja ozbiljnu opasnost po zdravlje (Larsen, 2010:42).

[26] Koriste visoku temperaturu za rasprostiranje toksičnih hemikalija, pri čemu se toksična hemikalija obično nalazi u sastavu pirotehničke smeše koja se aktivira odgovarajućim upaljačem da bi nastupilo sagorevanje. Kod mehaničkih hemijskih agregata, toksična hemikalija se izbacuje pod pritiskom kroz otvor u atmosferu (Blum, 2002:79).